Kapitan Jonker

Toekomst voor de Compagnie

Juni 1667. De schepen van de admiraal Speelman hebben aangemeerd bij het kasteel Victoria op Ambon. De troepen die zich op de binnenplaats verzamelen, werpen nieuwsgierige blikken op de grote hoekbastions, de magazijnen en administratiekantoren. Veel tijd krijgen ze niet. Onder tromgeroffel marcheren ze het kasteel uit en betreden door de poort in de ringmuur de Esplanade, het stoffige open veld voor parades en exercities.
Nieuwsgierige bewoners van de wijken rond het kasteel stromen toe. Zij zien hoe vijf compagnieën van ongeveer zestig man, met een kapitein en vaandrigvaandeldrager, officier van lagere rang Meer aan het hoofd, zich opstellen voor een podium waarop de admiraal, de gouverneur en enkele hoge gasten plaatsnemen. Behalve notabelen van het gerechtshof en de kerk zijn de hoofden van de Chinezen, de Ambonse vrije burgers en de Mardijkers aanwezig. Er zijn ook hoofden van de moslims van Hituzeven Meer, Hoamoal en de naburige eilanden aanwezig, want na hun nederlagen in de Grote Ambonse Oorlog zijn zij onder de muren van het kasteel Victoria in de kampong Batumerah gehuisvest.

De toeschouwers vergapen zich aan de compagnieën die met musketten en pieken zijn bewapend. Maar hun aandacht wordt het meest getrokken door de manschappen van een compagnie die als eersten voor de poort verschijnen, zwaaiend met klewangs en langwerpige hardhouten schilden alsof ze in heldhaftige man-tegen-mangevechten zijn verwikkeld. De mannelijke omstanders juichen hun atletische capriolen en sprongen toe, de vrouwen griezelen bij de aanblik van de plukken mensenhaar die aan de handgrepen van de klewangs hangen en bij de schijngevechten rondzwieren.
De toespraken van de admiraal en de gouverneur duren lang. Het publiek herkent intussen talrijke strijders die afkomstig zijn van Buru, Manipa, Kelang, Boano en Hoamoal. Zij zijn na de oorlog van Madjira en Saidi tegen de Compagnie, zo’n tien jaar geleden, in Batumerah geronseld. En bijna iedereen herkent hun kapitein, die bekend staat als Jonker. Hij is immers de zoon van sengadjidorpshoofd van hogere rang dan patih of radja Meer Kuasa van Manipa, die nog steeds in Batumerah woont.
Jonker is bij deze gelegenheid gekleed in een kostuum van donkere lakense stof dat hij vlak voor het vertrek van Speelmans vloot uit Batavia heeft laten maken. Er is fijn scharlaken in verwerkt om de randen af te zetten, goud- en zilverkleurige knopen, kantwerk met goud- en zilverdraad in de kraag en de manchetten. Hij heeft dat materiaal van de Compagnie gekregen, als beloning voor zijn bijdrage aan een strafexpeditie tegen de Sumatranen in Padang, die daar vele slachtoffers onder het garnizoen van de Compagnie hadden gemaakt.
Aan het eind van de toespraken die vanaf het podium worden gehouden, heft Jonker zijn klewangslagwapen Meer op. Er valt een stilte. Terwijl de zon door de wolken breekt en het goud en zilver op zijn uniform laat oplichten, legt hij met luide stem een verklaring van trouw aan de Edele Compagnie af. Zijn vader Kuasa werpt een sombere blik op het tafereel.

Na afloop staan vader en zoon op een bastion van het kasteel Victoria, vanwaar zij uitkijken over de baai van Ambon, de aangrenzende wijk Mardika en, voorbij de riviermonding, de wijk Batumerah.
‘Hoe kom je toch aan die lamme linkerhand?’ vraagt Kuasa.
Jonker haalt zijn schouders op. ‘Daar leef ik al tien jaar mee. Ik kreeg er een kogel door toen we de stad Jaffnapatnam op de noordpunt van het grote eiland Ceylon belegerden. De Compagnie heeft de Portugezen van dat eiland verdreven om de handel in kaneel en geweven stoffen in handen te krijgen. Het kostte mij mijn hand en kapitein Radjadorpshoofd van hogere rang dan patih of orangkaja Meer Tahalele van Boano zijn leven.’
‘Ben je toen van vaandrigvaandeldrager, officier van lagere rang Meer tot kapitein bevorderd?’ Jonker knikt.
‘Radjadorpshoofd van hogere rang dan patih of orangkaja Meer Tahalele heeft in ieder geval niet jaar na jaar in Batumerah op zijn handen hoeven te zitten,’ zegt Kuasa bitter. Hij wees in de richting van Batumerah: ‘Hoe veel hoofden zijn daar niet aan het wachten op de dag dat ze met hun mensen kunnen terugkeren naar hun negorijen en hun eilanden? Niet alleen hoofden die destijds in opstand zijn gekomen, maar ook hoofden zoals ik, die zich toen aan de kant van de Compagnie hebben geschaard.’
‘Het heeft geen zin om wrok te koesteren,’ zegt Jonker. ‘Toen de negorijen op Manipa zestig jaar geleden begonnen met kruidnagels aan te planten, stonden de partijen zich te verdringen om hun diensten aan te bieden: de negorijen Lesidi en Kambelo, sultan Hamza van Ternate, de stadhouders van Ternate, de Makassaren, de Compagnie. Allemaal wilden ze Manipa, goedschiks of kwaadschiks, aan hun eigen belangen onderwerpen. U weet het maar al te goed: ontsnapt aan de bek van de krokodil, kwamen we in de muil van de tijger terecht.’
‘Terwijl Tahalele en jij op Ceylon aan het vechten waren,’ antwoordt Kuasa koppig, ‘heb ik een expeditie naar het binnenland van Buru geleid om de laatste opstandelingen tot overgave aan de Compagnie te dwingen. Daarvoor heb ik nog geen enkel bewijs van erkentelijkheid ontvangen. Ik vraag aan de Compagnie om mij het gezag over Manipa toe te vertrouwen, dat is alles.’

Jonker antwoordt niet. Hij laat zijn blikken dwalen over de schepen van de Compagnie die in de baai voor anker liggen. De masten en tuigage spiegelen zich in de baai.
Plotseling wendt hij zich tot zijn vader: ‘U moet zich niet vastklampen aan het verleden. Denkt u misschien dat sultan Hasanuddin van Makassar de Compagnie met geweld zal dwingen om van haar monopolie af te zien en dat hij de vrije handel in kruidnagelen zal herstellen? De Compagnie vreest Hasanuddin. Daarom is admiraal Speelman zojuist op Ternate en Banda geweest om alle vestingen te controleren en zo nodig te laten herstellen. Maar ik verzeker u dat de Compagnie zich vergist. De ondergang van Makassar is nabij.’
‘Ik heb het gehoord,’ knikt Kuasa. ‘Speelman heeft in januari op Buton met twintig schepen en bijna negenhonderd man de overwinning behaald op een Makassaarse vloot van meer dan vierhonderd schepen en zo’n tienduizend strijders. Wij konden het niet geloven.’
Jonker wijst naar de schepen in de baai. ‘Ze waren weerloos tegen onze scheepskanonnen omdat ze aangemeerd lagen, en ze raakten in paniek. Maar doorslaggevend was het bericht dat kapitein Arung Palakka en zijn compagnie van Buginese strijders op onze vloot aanwezig waren. De Buginezen in het Makassaarse leger, bijna de helft van alle manschappen, liepen direct over naar de Compagnie en schaarden zich onder de banier van hun prins om tegen de Makassaren te strijden.’ Met een schamper lachje voegt hij eraan toe: ‘De Compagnie beschouwt Makassar als een onneembare vesting. Dat lijkt misschien zo als je vanaf zee naar de zware forten en muren met hun talrijke kanonnen kijkt. Maar achter die muren heerst verdeeldheid. De Buginezen voelen zich als slaven gebruikt en vernederd door de Makassaarse vorsten. Prins Arung Palakka is na zijn mislukte opstand van een paar jaar geleden met zijn volgelingen naar Batavia gevlucht en in dienst van de Compagnie getreden. Maar nu is hij terug en roept hij de Buginezen op om zich op Makassar te wreken en hun vorstendommen in ere te herstellen. Hij zal deze oorlog winnen, want dit keer heeft hij de Compagnie en de sultan van Ternate achter zich. Binnenkort verlaten we Ambon om de Buginezen bij te staan in hun strijd.’
Kuasa sluit zijn ogen. Moeizaam zegt hij dan: ‘Arung Palakka heeft een toekomst voor ogen. Die hebben wij niet. Is dat wat je bedoelt?’
‘Hier in elk geval niet,’ zegt kapitein Jonker. ‘Zegt u maar tegen de jongeren in Batumerah dat zij zich bij mijn compagnie Ambonezen kunnen aanmelden.’